Co to jest pył?
Wg normy PN-ISO 4225:1999 pył jest określany jako cząstki ciała stałego o różnym pochodzeniu i wielkości, które przez określony czas pozostają zawieszone w gazie. |
Oznacza to, że pył jest aerozolem stanowiącym zawiesinę cząstek stałych, ciekłych, bądź ciekłych i stałych w stadium gazowym o pomijalnej prędkości opadania.
Jakie są rodzaje pyłów?
Klasyfikacja pyłów oraz włókien ze względu na wielkość pyłu i jego oddziaływanie na ludzkie zdrowie wg Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej (Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833):
- pył całkowity– zestaw wszystkich cząstek znajdujących się w danej objętości powietrza,
- pył respirabilny– zestaw cząstek, które przechodzą przez nos i usta o średniej wartości średnicy aerodynamicznej 3,5 ± 0,3
- włókna respirabilne– o długości powyżej 5 µm, maksymalnej średnicy poniżej 3 µm i stosunku długości do średnicy > 3
Największą rolę w historii pylic odgrywa pył respirabilny. Stanowi on najgroźniejszą frakcję pyłu. Pył respirabilny jest bardzo miałki i dociera aż do pęcherzyków płuc. |
Wpływ pyłu na środowisko
Jako procesy, w których powstaje najwięcej pyłów należy zaliczyć:
- ostrzenie,
- szlifowanie,
- polerowanie,
- mielenie,
- kruszenie,
- przesiewanie,
- transport,
- mieszanie ciał sypkich.
Źródła pyłów w środowisku pracy |
wytwarzanie produktów oraz przemieszczanie materiałów, które są wykorzystywane w procesie technologicznym, gdzie pył stanowi produkt, materiał, albo jest składnikiem produktu lub materiału, np. mieszanie, dozowanie, rozdrabnianie, transport za pomocą przenośników |
Wykorzystywanie materiałów pylistych w procesach technologicznych, w których pył stanowi czynnik roboczy, np. metalizacja, ochrona roślin, malowanie natryskowe, talkowanie, grafitowani |
Procesy technologiczne jako skutek uboczny, np. skrawanie materiałów kruchych, szlifowanie, polerowanie, spawanie i cięcie, spalanie, czyszczenie powierzchni pod powłoki ochronne, obróbka materiałów pylących, jak np. tkaniny |
procesy technologiczne – nie bezpośrednio z nimi związane, np. utlenianie, zanieczyszczenie atmosfery, |
pylenie wtórne, np. pyły zalegające powierzchnie maszyn i urządzeń, konstrukcji nośnych, itp. |
źródła zewnętrzne zapylenia w tzw. pomieszczeniach czystych (np. zatrudniony personel) |
zjawisko infiltracji, czyli niekontrolowany lub nieplanowany dopływ powietrza do pomieszczenia przez nieszczelności w obudowie tego pomieszczenia |
Szkodliwy wpływ pyłu
Rozmiar oraz kształt cząstek, które zawiera pył mają bardzo duże znaczenie jeżeli chodzi o poziom wnikania i osadzania się w układzie oddechowym. Można zatem wskazać klasyfikację pyłów ze względu na szkodliwość działania.
Poz względem rodzaju działania biologicznego na człowieka można wyodrębnić pyły o działaniu pylicotwórczym, drażniącym, alergizującym, toksycznym, radioaktywnym, a także rakotwórczym. |
Co to jest pylica?
Pylica jest to inaczej nagromadzony pył w płucach oraz reakcja tkanki płucnej na jego obecność. |
Pył, który jest nagromadzony w płucach człowieka nie zawsze powoduje trudności z oddychaniem. Dopiero długoletnia, ciągła ekspozycja na pyły może spowodować trwałe lub czasowe zmiany w płucach.
Ryzyko narażenia zawodowego na pyły
Narażenie zawodowe na pyły w Polsce występuje dla dużej grupy uprawianych zawodów. Występuje wiele typów pylicy, a przyczyną każdej z nich są odpowiednie dla danego typu pyły. Rozpoznanie określonego rodzaju pylicy nie jest łatwe, ponieważ postępowanie i zaawansowanie choroby utrudnia ten proces, a z czasem może dojść do zatarcia granicy pomiędzy różnymi typami pylicy. W poniższej tabeli zostały przedstawione wybrane gałęzie przemysłu oraz działalności człowieka, które cechuje podwyższone prawdopodobieństwo zachorowania na określony typ pylicy.
Typ pylicy / (szkodliwy czynnik) |
Grupa zawodowa |
Przyczyna |
Pylica krzemowa(pył krzemionkowy) |
|
Obróbka materiałów skalnych, które zawierają krzemionkę bardzo często odbywa się wpomieszczeniach zamkniętych, dlatego istnieje większe ryzyko ekspozycji na pył krzemionkowy. Podczas obróbki termicznej ziemi okrzemkowej powstaje krystaliczna krzemionka pod postacią: krystobalitu oraz trydymitu. Są to wysoce agresywne formy krystalicznej krzemionki. |
Pylica górnikówkopalń węgla orazzespół Caplana
(pył kopalniany) |
|
W kopalniach węgla kamiennego inhalacja pyłem jest powiększona poprzez złą lub słabą wentylację w zamkniętych przestrzeniach, takich jak podziemne chodniki i wyrobiska. |
Pylica grafitowa(pył grafitowy) |
|
Podczas transportu, fragmentacji oraz mielenia węgla powstaje naturalny pył grafitowy. Termiczna obróbka węgla, czyli koksowanie, ale również prażenie paku i ropy naftowej w bardzo wysokich temperaturach powodują tworzenie się sztucznego grafitu, który jest pod postacią bardzo drobnego pyłu. |
Pylica spawaczy elektrycznych(dym spawalniczy) |
|
Zapadanie spawaczy na pylicę jest spowodowane wdychaniem dymów, które są produktem reakcji chemicznych w łuku elektrycznym zachodzących w trakcie spawania. Podczas pracy spawacze są bardzo blisko źródła niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia tlenków żelaza, manganu, tytanu, a także węgla. W skład dymu spawalniczego wchodzą również gazy drażniące układ oddechowy człowieka, takie jak siarkowodór i fluorowodór. Ponadto jeżeli spawanie odbywa się w małych zamkniętych przestrzeniach, np. statki, czy rurociągi zagrożenie jest zwiększone przez kumulowanie się zanieczyszczeń. |
Pylica azbestowa(pył azbestowy) |
|
Azbestozę powoduje proces wdychania pyłu, który zawiera włókna azbestu. Bardzo dobre właściwości izolujące i niska cena azbestu sprawiła, że był on stosowany jako materiał izolacyjny ścian i pokryćdachowych w budynkach mieszkalnych. |
Pylica aluminiowa(pył aluminiowy) |
|
Obróbka boksytu polega na jego kruszeniu i mieleniu, po czym zostaje on poddany elektrolizie.Drobnoziarnisty proszekaluminiowy wykorzystuje się w materiałach palnych oraz wybuchowych. Sproszkowany glin stosuje się do wyrobu farb, a także w innych gałęziach przemysłu. |
Co to jest ocena narażenia zawodowego na pyły?
Ocena narażenia zawodowego na pyły pokazuje jak szkodliwe czynniki, które występują w środowisku pracy oddziałują na zdrowie pracowników. |
Podejmowanie jakichkolwiek działań w tym obszarze bazuje na obowiązujących aktualnie przepisach, toksykologii oraz wiedzy z obszaru BHP.
Ocena ryzyka narażenia zawodowego na pyły zazwyczaj przebiega w 3 etapach:
Etap I – pomiar stężenia czynnika zagrożenia,
Etap II – obliczenie wskaźnika ekspozycji na pył,
Etap III – wyznaczenie częstości pomiaru stężenia pyłów szkodliwych dla zdrowia pracowników w miejscu pracy.
Co oznacza NDS?
NDS jest to najwyższe dopuszczalne stężenie – w naszym przypadku pyłu. Oznacza średnie ważone stężenie pyłu, na który jest wystawiony pracownik podczas 8-godzinnego dnia pracy. To stężenie nie powinno wywołać negatywnych zmian w stanie zdrowia pracownika, ani jego potomstwa. |
Wyróżnia się 3 podstawowe wartości NDS dla pyłów:
- NDS dla pyłu całkowitego (dotyczy wszystkich rodzajów pyłów);
- NDS dla pyłu respirabilnego (dotyczy tylko pyłów, które zawierają poniżej 2% krzemionki krystalicznej, naturalnego grafitu, talku bez włókien azbestowych, pyłów cementu portlandzkiego i hutniczego, pyłów apatytów i fosforytów oraz krzemionek bezpostaciowych);
- NDS dla włókien respirabilnych (dotyczy wyłącznie pyłów o budowie włóknistej, np. azbest, sztuczne włókna mineralne, włókna ceramiczne).
Wynikiem takiej klasyfikacji parametru NDS jest konieczność pobierania dwóch próbek na miejscu oznaczania stężenia pyłu. Jedna próbka jest wykorzystywana do oznaczenia zawartości pyłu całkowitego, natomiast druga służy do oznaczenia zawartości pyłu respirabilnego lub włókien respirabilnych.
Wykaz najwyższych dopuszczalnych wartości stężeń pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy zgodne z Dz. U. 2002, nr 217, poz. 1833
Nazwa czynnika szkodliwego |
NDS [mg/m3] |
|
w pyle całkowitym |
w pyle respirabilnym |
|
pyły włókien ceramicznych |
1 |
– |
pył mieszany sztucznych włókien mineralnych i ceramicznych |
1 |
– |
pyły cementów portlandzkiego i hutniczego |
6 |
2 |
pyły apatytów i fosforytów zawierających wolną krzemionkę > 2% |
4 |
1 |
pyły apatytów i fosforytów zawierających wolną krzemionkę < 2% |
6 |
2 |
pyły sadzy technicznej |
4 |
– |
pyły węgla kamiennego i brunatnego zawierające krzemionkę krystaliczną > 50% |
1 |
0,3 |
pyły węgla kamiennego i brunatnego zawierające krzemionkę krystaliczną > 10% i < 50% |
2 |
1 |
pyły węgla kamiennego i brunatnego zawierające krzemionkę krystaliczną > 2% i < 10% |
4 |
2 |
pyły węgla kamiennego i brunatnego zawierające krzemionkę krystaliczną < 2% |
10 |
– |
pyły drewna z wyjątkiem pyłów drewna twardego jak dąb i buk |
4 |
– |
pyły drewna twardego jak dąb i buk |
2 |
– |
pyły drewna mieszane |
2 |
– |
ziemia okrzemkowa niekalcynowana |
10 |
2 |
ziemia okrzemkowa kalcynowana |
2 |
1 |
krzemionka bezpostaciowa syntetyczna |
10 |
2 |
krzemionka stopiona (szkło kwarcowe) |
2 |
1 |
pyły węglika krzemu niewłóknistego o zawartości krzemionki krystalicznej < 2% |
10 |
– |
pyły gipsu zawierające krzemionkę krystaliczną < 2% i bez azbestu |
10 |
– |
pyły dolomitu zawierające krzemionkę krystaliczną < 2% i bez azbestu |
10 |
– |
pyły kaolinu zawierające krzemionkę krystaliczną < 2% i bez azbestu |
10 |
– |
pyły ditlenku tytanu zawierające krzemionkę krystaliczną < 2% i bez azbestu |
10 |
– |
Jak zapobiegać skutkom narażenia na pyły ?
Aby zapobiec skutkom narażenia na pyły należy zsynchronizować wiele różnych działań zmierzających do przeciwdziałania na pyły, takich jak:
- edukacja
- BHP
- środki ochrony indywidualnej
- środki ochrony zbiorowej
- rotacyjny system stanowisk
- okresowe badania kontrolne
- urlopy profilaktyczne
- opieka nad byłymi pracownikami
Na zmniejszenie ekspozycji pracownika na pyły bezpośrednio wpływają środki ochrony przeciwpyłowej. Wyróżnia się dwa podstawowe typy środków ochrony przeciwpyłowej:
- środki ochrony zbiorowej;
- środki ochrony indywidualnej (osobistej).
Wykorzystywane środki ochrony przeciwpyłowej zbiorowej i indywidualnej nawzajem się uzupełniają. Podczas stosowania środków zbiorowej ochrony przeciwpyłowej należy również stosować środki indywidualnej ochrony przeciwpyłowej. Jako przykład można podać górnictwo, w którym systemy napowietrzania chodników oraz wyrobisk są zaliczane do środków zbiorowej ochrony przeciwpyłowej, ale w razie zagrożenia górnicy mają obowiązek użycia osobistych półmasek filtrujących, które zalicza się do środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej.
Środki zbiorowej ochrony przeciwpyłowej:
- systemy napowietrzająco -wentylujące
W skład takich systemów wchodzą systemy naturalne i mechaniczne. Systemy naturalne działają na zasadzie niewymuszonego ruchu powietrza. Są one ekonomiczne, ale często mało wydajne. Mechaniczne systemy napowietrzająco-wentylujące zawierają wentylację nawiewną i wywiewną, mogą być wyposażone w filtry i pochłaniacze o klasie absorpcji adekwatnej do stawianego im zadania.
- stanowiskowe systemy odpylające
Zasysające urządzenia odpylające są wykorzystywane na stanowiskach, gdzie miejscowo produkowany jest pył, np. obróbka drewna i kamienia z zastosowaniem pił i szlifierek.
Systemy takie mogą, a w uzasadnionych przypadkach powinny być wspomagane przez wolno-stojące dmuchawy i wentylatory.
- wolno-stojące dmuchawy i wentylatory
W skład środków zbiorowej ochrony przeciwpyłowej wchodzą także instalacje i konstrukcje, które zapobiegają rozprzestrzenieniu się pyłu w znacznej objętości. Mogą to być proste, ale również bardziej złożone konstrukcje, które są przeznaczone do pomieszczeń oraz na zewnątrz. Najprostsze konstrukcje tego typu są wykonane z desek i foli polietylenowej. W miarę potrzeby można użyć materiałów, które odznaczają się większą trwałością i szczelnością, np.: szkło, aluminium, natomiast konstrukcja powinna zostać wyposażona w system wentylacyjny.
Działania techniczne i organizacyjne ograniczające emisję pyłu:
Źródło emisji pyłu |
Działania ograniczające emisję pyłu |
mieszanie | hermetyzacja i odpowiednia wilgotność materiałów |
workowanie | mechanizacja, automatyzacja, szczelne pojemniki |
paczkowanie | mechanizacja i automatyzacja, systemy ssące |
obrót materiałami pylistymi | mechanizacja i automatyzacja, systemy ssące, miejscowa wentylacja wywiewna |
transport materiałów pylistych | transport pneumatyczny, szczelne zbiorniki, mechanizacja iautomatyzacja, jednorazowe opakowania, paletyzacja |
piaskowanie i śrutowanie | hermetyczne obudowy i kabiny, miejscowa wentylacja wywiewna |
obróbka drewna i kamienia | mechanizacja, urządzenia zraszające i mokre procesy technologiczne, miejscowa wentylacja wywiewna, osłonięte stanowiska pracy |
cięcie, szlifowanie i polerowanie | urządzenia zraszające i mokre procesy technologiczne, miejscowa wentylacja nawiewna i wywiewna, prefabrykacja elementów, automatyzacja |
wiercenie | mokre procesy technologiczne, miejscowa wentylacja wywiewna |
spawanie | hermetyzacja, automatyzacja, mechanizacja, prefabrykacja elementów, miejscowa wentylacja wywiewna |
sprzątanie pomieszczeń | sprzątanie mokre oraz z użyciem kurtyn ograniczających rozprzestrzenianie się pyłów |
Środki indywidualnej ochrony przeciwpyłowej:
- półmaski jednokrotnego użytku
- półmaski z wymiennymi filtrami i pochłaniaczami
- maski z wymiennymi filtrami i pochłaniaczami
- hełmy i kaptury ochronne
Potrzeba stosowania środków zbiorowej ochrony przeciwpyłowej nie wyklucza stosowania środków ochrony osobistej, ponieważ istnieją sytuacje, w których środki ochrony zbiorowej nie są wystarczające i nie mogą zapewnić odpowiedniej jakości powietrza w miejscu pracy. W takiej sytuacji pracownicy zostają wyposażeni w indywidualne środki ochrony przeciwpyłowej. Wybór typu konkretnego sprzętu wynika z rodzaju pyłu, który występuje w środowisku pracy, stężenia i struktury pyłu, a także ekspozycji pracownika na pył.
Efektywność wykorzystywanych środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej jest związana z odpowiednim ich doborem, w szczególności z: (na podstawie publikacji Państwowej Inspekcji Pracy)
- właściwą jakościową identyfikacją czynnika szkodliwego lub niebezpiecznego (w naszym przypadku rodzaju pyłu);
- oznaczeniem stężenia danego czynnika szkodliwego;
- wyborem środka ochrony indywidualnej adekwatnego do występującego zagrożenia.
Wybrane zawody zagrożone pylicą płuc
Zawód | Źródło pyłu | Możliwe schorzenia | Zawody pokrewne | Miejsca ekspozycji | Przeciwdziałanie |
dezynsektor, dezynfektor, deratyzator | środki ochrony roślin (pestycydy) | podrażnienie błony śluzowej jamy nosowo-gardłowej, zapalenie płuc,obrzęk płuc, reakcje astmatyczne, pylica płuc | inżynier ochrony środowiska, biolog, chemik, zoolog, lekarz weterynariii technik ochrony środowiska | obiekty publiczne, zakłady spożywcze, lokale prywatne, zakładyprzemysłu transportu kolejowego, drogowego, lotniczego, gospodarstwarolne, służby sanitarne | wentylowanie pomieszczeń poddanych procesowi odkażaniaoraz stosowanie środków indywidualnej ochrony |
górnik kopalni węgla kamiennego | pył mieszany kopalniany (o działaniu zwłókniającym) | pylica płuc | górnik kopalni rud metali, górnik kopalni podziemnej siarki, górnik kopalni soli, górnik kopalni odkrywkowej | kopalnie węgla kamiennego | system wentylujący przeciwdziałający gromadzeniu pył i utrzymującyodpowiedni procent natlenowania powietrza pod ziemią, monitorowanieskładu pyłu kopalnianego oraz stosowanie środków indywidualnej ochrony
przeciwpyłowej |
mechanik pojazdów samocho-dowych | demontaż oraz wymiana starych klocków, bębnów i tarcz hamulcowych | azbestoza (pylica azbestowa) i choroby nowotworowe | elektromechanik, mechanik precyzyjny, monter maszyn i urządzeńmechanicznych, ślusarz, technik mechanik, diagnosta samochodowy,mechanik ciężkich maszyn drogowych, ślusarz, mechanik statków
powietrznych, mechanik maszyn i urządzeń przemysłowych, monter maszyn i urządzeń mechanicznych |
firmy transportowe, zakłady komunikacji publicznej, warsztaty, stacjeserwisowe | Przeciwdziałanie bezwzględne stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej |
operator urządzeń grzewczych | prace konserwacyjne i naprawcze (pył zawierający wanad i azbest z izolacji) | pylica płuc, międzybłoniak opłucnej | operator generatora pary, operator urządzenia dostarczającego pary jakozasilacza, operator lub pomocnik spalarni odpadów medycznych, kierownikkotłowni, mechanik kotłowni, pomocnik pracownika obsługującego kotły | zakłady przemysłu chemicznego i tworzyw sztucznych, zakłady energetyczne, zakłady przemysłu spożywczego | Przeciwdziałanie stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej w razie pracpowodujących powstawanie pyłu |
piekarz | mąka i cukier | choroby układu oddechowego (astma oskrzelowa, chroniczny katar, chronicznespastyczne zapalenie oskrzeli, eozynofilowe nacieki płucne) i skóry (alergie)oraz próchnica zębów | piekarz nadzorujący, młynarz, cukiernik, technolog żywności, pracownik zakładuprodukcji spożywczej, dekorator i tester ciast, operator pieca (piecowy)i piekarnika, kontroler jakości produktów | piekarnie i ciastkarnie | system wentylujący i/lub klimatyzacyjny przeciwdziałający zanieczyszczeniu powietrza oraz stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej |
spawacz łukiem elektrycznym | proces spawania (utlenianie metali będących elementami spawanymilub częściami elektrod) | przewlekłe zapalenie oskrzeli i pylica spawaczy elektrycznych, zmianynowotworowe, gorączka odlewnicza, zatrucia | kowal, ślusarz oraz spawacz ręczny gazowy, przecinacz, lutowacz, zgrzewacz, blacharz, tokarz | miejsca wykonywania prac spawalniczych | system wentylujący i/lub klimatyzacyjny przeciwdziałający stresowi cieplnemui gromadzeniu się zanieczyszczeo powietrza oraz stosowanie środkówindywidualnej ochrony przeciwpyłowej, w tym w razie potrzeby masek
wyposażonych w niezależny dopływ powietrza |
stolarz | obróbka i przeróbka drewna | choroby układu oddechowego (w tym nowotwory) i alergie | pokrewne operator maszyn do obróbki drewna, klejarz drewna, cieśla, stolarz budowlany | zakłady przemysłu meblarskiego, pracownie konserwacji zabytków, zakłady stolarskie | system wentylujący i/lub klimatyzacyjny przeciwdziałający zanieczyszczeniu powietrza, w razie potrzeby zastosować wentylację miejscową wolno-stojącą oraz stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej |
strzałowy | wiercenie, eksplozje oraz implozje | podrażnienie i choroby układu oddechowego, pylica płuc (krzemica, pylica aluminiowa) | górnik kopalni podziemnej i odkrywkowej, technik budownictwa, operatormaszyn górniczych, technik górnik, inżynier górnik, technik geofizyk | kopalnie podziemne i odkrywkowe, budowy i konstrukcje naziemnekamieniołomy, rozbiórka domów | w miarę możliwości system wentylujący i/lub klimatyzacyjny przeciwdziałający zanieczyszczeniu powietrza oraz stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej |
tapicer samocho-dowy | tkaniny i materiały wyścielające | zwłóknienie płuc (pylica) | kaletnik, rymarz, kuśnierz, monter obić dachowych, tapicer-dekorator, krawiec, krojczy | hale produkcji samochodów i części samochodowych, warsztaty samochodowe | system wentylujący lub klimatyzacyjny przeciwdziałający zanieczyszczeniu powietrza oraz stosowanie środków indywidualnej ochrony przeciwpyłowej |
Źródła:
-
PN-EN 12792:2006; Wentylacja budynków – Symbole, terminologia i oznaczenia na rysunkach.
-
PN-Z-04008-7:Az1:2004; Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników (Zmiana Az1)
-
PN-EN 481:1998; Atmosfera miejsca pracy. Określenie składu ziarnowego dla pomiaru cząstek zawieszonych w powietrzu
-
PN-N-18002:2000; Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
-
Obwieszczenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2003 nr 169, poz. 1650)
-
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2007, nr 49, poz. 330)
-
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2008, nr 108, poz. 690)
-
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 4 sierpnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2011, nr 173, poz. 1034)
-
K. Ślebioda; Metodyka kontroli środków ochrony indywidualnej; Inspektor Pracy 4 (2002); Warszawa; PIP; 2002
-
Broszura informacyjna „Przeciwdziałanie pylicy w środowisku pracy”, załącznik pracy naukowo-badawczej na podstawie umowy nr TZ/370/53/11 z dnia 22.08.2011r., Będzin, listopad 2011 r.